Technoserene

नेपालमा नातावाद (नेपोटिज्म) र पक्षपात (फेभरिटिज्म) ले योग्यताको सट्टा पारिवारिक तथा व्यक्तिगत सम्बन्धलाई प्राथमिकता दिँदा सार्वजनिक प्रशासन, राजनीति र अर्थतन्त्रमा गम्भीर असर परेको छ। यो समस्या नेपालको संस्कृति र शासन प्रणालीमा गहिरो रूपमा जडित छ, जसले भ्रष्टाचारलाई बढावा दिन्छ र विकासलाई अवरोध गर्छ। तल यसको वार्षिक आर्थिक क्षति र भ्रष्टाचारमा यसको भूमिकाबारे उपलब्ध तथ्यांक र विश्लेषण प्रस्तुत गरिएको छ। यी अनुमानहरू विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय तथा राष्ट्रिय स्रोतहरूबाट लिइएका छन्, तर नातावादको लागि विशिष्ट आर्थिक हानिको सटीक आंकडा सीमित छ, किनकि यो भ्रष्टाचारको एक प्रमुख हिस्सा हो।

वार्षिक आर्थिक क्षति अनुमान

नेपालमा भ्रष्टाचारले समग्र रूपमा वार्षिक करिब ३.३ बिलियन अमेरिकी डलर (लगभग ४४० अर्ब नेपाली रूपैयाँ) को हानि पुर्‍याउने अनुमान गरिएको छ। यो रकम विकास स्रोतहरूलाई गलत दिशामा मोडेर जीवनयापनको लागत बढाउँछ—उदाहरणका लागि, पानीको मूल्य ३०% र सामान्य वस्तुहरूको मूल्य २०% ले बढी हुन्छ। नातावाद र पक्षपात यो भ्रष्टाचारको प्रमुख घटक हो, जसले योग्य व्यक्तिहरूलाई अवसरबाट वञ्चित गर्दै अक्षमता र स्रोतको दुरुपयोग निम्त्याउँछ।

• नातावाद-सम्बन्धित विशिष्ट उदाहरणहरूको हानि:
  • वाइडबडी विमान काण्ड: दुई एयरबस A330 विमान खरिदमा ४.३४ अर्ब नेपाली रूपैयाँको सरकारी हानि। यो काण्डमा नातावाद र पक्षपातको भूमिका प्रमुख थियो।
  • अख्तियार दुरुपयोग अनुसन्धान आयोग (CIAA) ले आर्थिक वर्ष २०७८/७९ मा १३१ मुद्दामा २.७९ अर्ब रूपैयाँ जरिवाना असुल गरेको थियो, जसमध्ये धेरै नातावाद, पक्षपात र स्रोत दुरुपयोगसँग जोडिएका थिए।

नातावादको समग्र हिस्सा अनुमानित रूपमा भ्रष्टाचारको २०-३०% जति हुन सक्छ (सर्भेहरूमा यो दोस्रो/तेस्रो प्रमुख प्रकारको रूपमा उल्लेख छ), तर सटीक प्रतिशत उपलब्ध छैन। यसले सार्वजनिक क्षेत्रमा अक्षमताले गर्दा GDP वृद्धिलाई १-२% ले घटाउने प्रभाव पार्छ, जसको वार्षिक मूल्य करिब १०-२० अर्ब डलर हुन सक्छ।

भ्रष्टाचारमा नातावादको गहिरो भूमिका

नातावाद र पक्षपातले भ्रष्टाचारलाई संस्थागत बनाउँछ, जसले राजनीतिक नेतृत्व (७१.७% जनमतले नेताहरूको भूमिका मुख्य ठान्छ) देखि निजामती सेवासम्म फैलिएको छ। यो नेपालको CPI (Corruption Perceptions Index) स्कोरलाई ३४/१०० मा सीमित राख्छ (२०२२ मा ११०औं स्थान), जसले SAARC मा मध्यम स्थान दिन्छ तर विकासलाई रोक्छ।

वर्ष	CPI स्कोर (०-१००)	विश्व र्‍याङ्क (१८० मा)
२०१७	३१	१२२
२०१८	३१	१२४
२०१९	३४	११३
२०२०	३३	११७
२०२१	३३	११७
२०२२	३४	११०

• गहिरो प्रभावहरू:
  • राजनीतिक र प्रशासनिक: सत्ताको परिवर्तनसँगै पदाधिकारीहरू फेरबदल हुन्छन्, जसले योग्यताभन्दा वफादारीलाई प्राथमिकता दिन्छ। उदाहरण: राजेन्द्र महतोले १४ आफन्त नियुक्ति गरे, हिसिला यामिले परिवारजनलाई जलस्रोत संस्थाहरूमा जिम्मेवारी दिइन्।
  • आर्थिक: स्रोतको दुरुपयोगले गरिबी (१५.१%) कायम राख्छ, मुद्रास्फीतिलाई बढाउँछ र विकासलाई अवरोध गर्छ। नातावादले क्रोनी क्यापिटालिज्मलाई जन्म दिन्छ, जसले कानुन र व्यवस्था बिगार्छ।
  • सामाजिक: २०२५ को जेन जेड आन्दोलनमा नातावाद र भ्रष्टाचार मुख्य मुद्दा बने, जसले २१ अर्ब डलरको आर्थिक क्षति पुर्‍यायो। युवाहरूले ‘नेपो किड्स’ विरुद्ध आवाज उठाए, जसले elitism र joblessness लाई उजागर गर्‍यो।

यो समस्याले नेपालको शासनलाई कमजोर बनाउँछ, जसलाई सुधार्न मेरिट-आधारित नियुक्ति, पारदर्शिता र CIAA जस्ता संस्थाहरूको सुदृढीकरण आवश्यक छ।